ਦੇਸ਼ ਦਾ ਆਖਰੀ ਸਤੀ ਕਾਂਡ ! 37 ਸਾਲ ਬਾਅਦ ਆਇਆ ਫੈਸਲਾ, 8 ਦੋਸ਼ੀ ਬਰੀ, ਜਾਣੋ ਪੂਰਾ ਮਾਮਲਾ
ਕੀ ਤੁਸੀਂ ਜਾਣਦੇ ਹੋ ਭਾਰਤ ਦੀ ਆਖਰੀ ਸਤੀ ਕੌਣ ਹੈ? ਇੱਕ ਮੁਸਕਰਾਉਂਦੀ 18 ਸਾਲ ਦੀ ਕੁੜੀ ਜਿਸਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਖੋਹ ਲਈ ਗਈ ?
ਭਾਰਤ ਦੀ ਆਜਾਦੀ ਦੇ 40ਵੇਂ ਸਾਲ ਵਾਪਰੀ ਇਹ ਘਟਨਾ ਅੱਜ ਵੀ ਸੁਆਲ ਬਣੀ ਹੋਈ ਹੈ ?
ਦੀਪਕ ਗਰਗ
ਜੈਪੁਰ: 14 ਅਕਤੂਬਰ 2024 ਰਾਜਸਥਾਨ ਵਿੱਚ ਵਾਪਰੇ 1987 ਦੇ ਰੂਪ ਕੰਵਰ ਸਤੀ ਮਾਮਲੇ ਵਿੱਚ ਅਦਾਲਤ ਨੇ 9ਅਕਤੂਬਰ ਨੂੰ ਅੱਠ ਮੁਲਜ਼ਮਾਂ ਨੂੰ ਬਰੀ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ 'ਤੇ 18 ਸਾਲਾ ਵਿਧਵਾ ਕੁੜੀ ਰੂਪ ਕੰਵਰ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਪਤੀ ਦੇ ਅੰਤਿਮ ਸੰਸਕਾਰ 'ਤੇ ਸਤੀ ਕਰਨ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਕਰਨ ਅਤੇ ਇਸ ਘਟਨਾ ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕਰਨ ਦਾ ਦੋਸ਼ ਸੀ। ਅਦਾਲਤ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਮੁਲਜ਼ਮਾਂ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਪੁਖਤਾ ਸਬੂਤ ਨਹੀਂ ਹਨ। ਇਹ ਫੈਸਲਾ 37 ਸਾਲਾਂ ਬਾਅਦ ਆਇਆ ਹੈ। 1987 ਵਿੱਚ ਪਿੰਡ ਦੇਵਰਾਲਾ ਵਿੱਚ ਰੂਪ ਕੰਵਰ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪੁਲੀਸ ਨੇ ਸਤੀ ਪ੍ਰਥਾ ਦੀ ਵਡਿਆਈ ਕਰਨ ਦੇ ਦੋਸ਼ ਵਿੱਚ 45 ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਕੇਸ ਦਰਜ ਕੀਤਾ ਸੀ। 2004 ਵਿੱਚ 25 ਮੁਲਜ਼ਮਾਂ ਨੂੰ ਸਬੂਤਾਂ ਦੀ ਘਾਟ ਕਾਰਨ ਬਰੀ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।
ਇਸ ਫੈਸਲੇ ਤੋਂ ਬਾਅਦ 14 ਔਰਤ ਸੰਗਠਨਾਂ ਦੇ ਸਮੂਹ ਨੇ ਕਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਫੈਸਲਾ ਸਤੀ ਪ੍ਰਥਾ ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਭਜਨ ਲਾਲ ਤੋਂ ਇਸ ਫੈਸਲੇ ਖਿਲਾਫ ਅਪੀਲ ਦਾਇਰ ਕਰਨ ਦੀ ਮੰਗ ਕੀਤੀ ਹੈ।
ਦਿਵਰਾਲਾ ਸਤੀ ਕਾਂਡ ਵੇਲੇ ਰੂਪਕੰਵਰ ਦੀ ਉਮਰ 18 ਸਾਲ ਅਤੇ ਕੁਝ ਮਹੀਨੇ ਸੀ।
ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸਰਕਾਰੀ ਵਕੀਲ ਰਜਨੀਸ਼ ਕੁਮਾਰ ਸ਼ਰਮਾ ਨੇ ਕਿਹਾ, 'ਅਸੀਂ ਇਸ ਫੈਸਲੇ ਵਿਰੁੱਧ ਹਾਈਕੋਰਟ 'ਚ ਅਪੀਲ ਕਰਾਂਗੇ।'
ਰੂਪ ਕੰਵਰ ਸਤੀ ਮਾਮਲੇ 'ਚ 45 ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ
1988 ਵਿੱਚ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰ ਕੀਤੇ ਗਏ 45 ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਵਿੱਚ ਮਹਿੰਦਰ ਸਿੰਘ, ਸ਼ਰਵਣ ਸਿੰਘ, ਨਿਹਾਲ ਸਿੰਘ, ਜਤਿੰਦਰ ਸਿੰਘ, ਉਦੈ ਸਿੰਘ, ਨਰਾਇਣ ਸਿੰਘ, ਭੰਵਰ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਦਸ਼ਰਥ ਸਿੰਘ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਚਾਰ ਮੁਲਜ਼ਮ ਜ਼ਮਾਨਤ ’ਤੇ ਰਿਹਾਅ ਹੋਣ ਮਗਰੋਂ ਫਰਾਰ ਹੋ ਗਏ ਸਨ। ਮੁਕੱਦਮੇ ਦੌਰਾਨ ਅੱਠ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ। ਭਾਜਪਾ ਦੇ ਸਾਬਕਾ ਮੰਤਰੀ ਰਾਜੇਂਦਰ ਰਾਠੌੜ ਅਤੇ ਕਾਂਗਰਸ ਦੇ ਪ੍ਰਤਾਪ ਸਿੰਘ ਖਚਰੀਆਵਾਸ ਦੋ ਦਹਾਕੇ ਪਹਿਲਾਂ ਬਰੀ ਕੀਤੇ ਗਏ 25 ਮੁਲਜ਼ਮਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ।
ਰੂਪ ਕੰਵਰ ਦੇ ਪਤੀ ਮਾਲ ਸਿੰਘ ਦੀ ਬੀਮਾਰੀ ਕਾਰਨ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ ਸੀ
ਰੂਪ ਕੰਵਰ ਦੇ 24 ਸਾਲਾ ਪਤੀ ਮਾਲ ਸਿੰਘ ਸ਼ੇਖਾਵਤ ਦੀ ਬਿਮਾਰੀ ਕਾਰਨ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ ਸੀ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰਾਂ ਅਤੇ ਸਥਾਨਕ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਕਥਿਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਰੂਪ ਕੰਵਰ 'ਤੇ ਸਤੀ ਕਰਨ ਲਈ ਦਬਾਅ ਪਾਇਆ। ਇਸ ਕਾਰਨ ਰੂਪ ਕੰਵਰ ਨੂੰ ਵੀ ਉਸ ਦੇ ਪਤੀ ਦੇ ਅੰਤਿਮ ਸੰਸਕਾਰ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਜ਼ਿੰਦਾ ਸਾੜ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ।
ਰੂਪ ਕੰਵਰ ਚਿਤਾ ਤੋਂ ਡਿੱਗ ਪਈ ਸੀ, ਉਸ ਦੀਆਂ ਲੱਤਾਂ ਸੜ ਗਈਆਂ, ਉਸ ਨੇ ਚੀਕਾਂ ਮਾਰੀਆਂ, ਪਰ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਫੜ ਲਿਆ ਅਤੇ ਚਿਤਾ 'ਤੇ ਪਾ ਦਿੱਤਾ। ਪਿੰਡ ਵਾਸੀਆਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਘਰਾਂ 'ਚੋਂ ਘਿਓ ਦੀਆਂ ਲਿਆਕੇ ਬਾਲਟੀਆਂ ਡੋਲ੍ਹ ਦਿੱਤੀਆਂ ਅਤੇ ਰੂਪ ਕੰਵਰ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋਣ ਤੱਕ ਉਸਨੂੰ ਨੂੰ ਸਾੜਿਆ ਗਿਆ... ਮੀਡੀਆ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਮੁਤਾਬਕ ਅਜਿਹਾ ਹੀ ਹੋਇਆ ਸੀ।
ਇਸ ਘਟਨਾ ਨੇ ਰਾਜਸਥਾਨ ਦੀ ਸਮੁੱਚੀ ਸਿਆਸਤ ਨੂੰ ਪਲਟ ਦਿੱਤਾ ਸੀ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸੱਤਾਧਾਰੀ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਪਹਾੜ ਵਰਗੇ ਆਗੂ ਹਰੀਦੇਵ ਜੋਸ਼ੀ ਮੈਦਾਨ ਬਣ ਗਏ ਸੀ।
ਤੁਹਾਨੂੰ ਦੱਸ ਦੇਈਏ ਕਿ 1829 ਵਿੱਚ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਗਵਰਨਰ ਜਨਰਲ ਵਿਲੀਅਮ ਬੈਂਟਿੰਕ ਨੇ ਸਤੀ ਪ੍ਰਥਾ ਨੂੰ ਗੈਰ-ਕਾਨੂੰਨੀ ਕਰਾਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ।
ਇਸ ਘਟਨਾ ਨਾਲ ਦੇਸ਼ ਭਰ ਵਿੱਚ ਰੋਸ ਫੈਲ ਗਿਆ। ਇੱਕ ਸਾਲ ਬਾਅਦ 22 ਸਤੰਬਰ 1988 ਨੂੰ ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਸੀਕਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਦਿਵਰਾਲਾ ਤੋਂ ਅਜੀਤਗੜ੍ਹ ਜਾ ਰਹੇ ਇੱਕ ਟਰੱਕ ਨੂੰ ਰੋਕਿਆ। ਟਰੱਕ ਵਿੱਚ ਸਵਾਰ 45 ਵਿਅਕਤੀ ‘ਸਤੀ ਮਾਤਾ ਕੀ ਜੈ’ ਦੇ ਨਾਅਰੇ ਲਗਾ ਰਹੇ ਸਨ, ਜੋ ਪਾਬੰਦੀਸ਼ੁਦਾ ਪ੍ਰਥਾ ਦੀ ਵਡਿਆਈ ਸਮਝੀ ਜਾ ਰਹੀ ਸੀ। ਕਾਨੂੰਨ ਦੀ ਧਾਰਾ 5 ਦੇ ਤਹਿਤ, ਸਤੀ ਪ੍ਰਥਾ ਦੇ ਦੋਸ਼ੀ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਇੱਕ ਸਾਲ ਤੋਂ ਘੱਟ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਦਿੱਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ ਸੱਤ ਸਾਲ ਤੱਕ ਵਧ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ 5,000 ਰੁਪਏ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ 30,000 ਰੁਪਏ ਤੱਕ ਦਾ ਜੁਰਮਾਨਾ ਵੀ ਲਗਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।
1996 ਵਿੱਚ ਰੂਪ ਕੰਵਰ ਕਤਲ ਕਾਂਡ ਦੇ ਮੁੱਖ ਮੁਲਜ਼ਮ 32 ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਨੂੰ ਸਬੂਤਾਂ ਦੀ ਘਾਟ ਕਾਰਨ ਬਰੀ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।
ਹੁਣ ਦਿਵਰਾਲਾ ਦਾ ਮਾਹੌਲ ਕਿਹੋ ਜਿਹਾ ਹੈ?
ਬੀਬੀਸੀ ਹਿੰਦੀ ਦੀ ਰਿਪੋਰਟ ਮੁਤਾਬਿਕ ਰੂਪਕੰਵਰ ਦੇ ਸਤੀ ਹੋਣ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਦਿਵਰਾਲਾ ਪਿੰਡ ਦੇ ਕੋਨੇ-ਕੋਨੇ ਵਿਚ ਭਾਵੇਂ ਖਿੱਲਰੀ ਹੋਵੇ ਪਰ ਜਦੋਂ ਇਸ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰੀਏ ਤਾਂ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਕੋਈ ਘਟਨਾ ਵਾਪਰੀ ਹੀ ਨਾ ਹੋਵੇ।
ਸੀਕਰ ਦੇ ਦਿਵਰਾਲਾ ਵਿੱਚ 4 ਸਤੰਬਰ 1987 ਨੂੰ ਵਾਪਰੇ ਰੂਪਕੰਵਰ ਸਤੀ ਕਾਂਡ ਦੇ ਮਾਮਲੇ ਦੀ ਵਡਿਆਈ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਅੱਠ ਮੁਲਜ਼ਮਾਂ ਨੂੰ ਜਦੋਂ ਸਤੀ ਪ੍ਰਥਾ ਰੋਕਣ ਦੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਅਦਾਲਤ ਨੇ ਬੁੱਧਵਾਰ ਨੂੰ ਬਰੀ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਤਾਂ ਦਿਵਰਾਲਾ ਵਿੱਚ ਸੰਨਾਟਾ ਛਾ ਗਿਆ।
ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਮਾਨਸਿਕ ਸਥਿਤੀ ਅਜਿਹੀ ਹੈ ਕਿ ਪਿਛਲੇ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ ਕਈ ਟੀਵੀ ਚੈਨਲਾਂ 'ਤੇ ਬੋਲਣ ਵਾਲੇ ਵੀ ਡਰੇ ਹੋਏ ਹਨ ਅਤੇ ਕਿਸੇ ਵਿਵਾਦ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਪੈਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ।
ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਜੇਕਰ ਅਸੀਂ ਬੋਲਾਂਗੇ ਤਾਂ ਜਾਂ ਤਾਂ ਸਮਾਜ ਦੇ ਲੋਕ ਨਾਰਾਜ਼ ਹੋ ਜਾਣਗੇ ਜਾਂ ਪੁਲਿਸ ਸਾਨੂੰ ਤੰਗ ਕਰੇਗੀ।
ਪਰ ਦੇਸ਼ ਅਤੇ ਦੁਨੀਆ ਵਿਚ ਰਾਜਸਥਾਨ ਅਤੇ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਆਧੁਨਿਕਤਾ 'ਤੇ ਕਾਲਾ ਨਿਸ਼ਾਨ ਛੱਡਣ ਵਾਲੇ ਸਤੀ ਕਾਂਡ ਦੇ 37 ਸਾਲ ਬਾਅਦ ਵੀ ਸਾਰੀਆਂ ਯਾਦਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਮਨਾਂ ਵਿਚ ਤਾਜ਼ਾ ਹਨ।
ਪਰ ਕੋਈ ਇਹ ਕਹਿਣਾ ਨਹੀਂ ਚਾਹੁੰਦਾ ਕਿ ਇਸ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ 18 ਸਾਲ ਅਤੇ ਕੁਝ ਮਹੀਨਿਆਂ ਦੀ ਉਮਰ ਦੇ ਰੂਪਕੰਵਰ ਨੂੰ ਉਸਦੇ ਪਤੀ ਸਮੇਤ ਚਿਤਾ ਵਿੱਚ ਜ਼ਿੰਦਾ ਸਾੜ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।
ਉਸ ਸਮੇਂ ਸਰਕਾਰ ਦਾ ਰਵੱਈਆ ਕੀ ਸੀ?
ਬੀਬੀਸੀ ਹਿੰਦੀ ਦੀ ਰਿਪੋਰਟ ਮੁਤਾਬਿਕ ਸੁੱਬੇ ਦਾ ਰਾਜਪੂਤ ਭਾਈਚਾਰਾ ਇਸ ਘਟਨਾ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਕਾਫੀ ਪਰੇਸ਼ਾਨ ਸੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮੰਨਣਾ ਸੀ ਕਿ ਇਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਧਾਰਮਿਕ ਮਾਮਲਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਇਸ ਵਿਚ ਦਖਲ ਨਹੀਂ ਦੇਣਾ ਚਾਹੀਦਾ।
ਵੱਖ-ਵੱਖ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਪਾਰਟੀਆਂ ਦੇ ਨੇਤਾਵਾਂ ਅਤੇ ਵਿਧਾਇਕਾਂ ਨੇ ਵੀ ਇਸ ਮਾਮਲੇ ਵਿੱਚ ਰਾਜਪੂਤ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦਾ ਸਾਥ ਦਿੱਤਾ, ਪਰ ਭਾਜਪਾ ਦੇ ਤਤਕਾਲੀ ਆਗੂ ਅਤੇ ਜਾਤ ਪੱਖੋਂ ਰਾਜਪੂਤ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਭੈਰੋ ਸਿੰਘ ਸ਼ੇਖਾਵਤ ਨੇ ਇਸ ਦੇ ਵਿਰੋਧ ਵਿੱਚ ਖੜ੍ਹੇ ਹੋ ਕੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਇਹ ਇੱਕ ਗਲਤ ਪਰੰਪਰਾ ਹੈ ਅਤੇ ਆਧੁਨਿਕ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਅਜਿਹਾ ਨਹੀਂ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ। ਅਜਿਹੀ ਪਰੰਪਰਾ ਨੂੰ ਪਾਲਿਆ ਨਹੀਂ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ।
ਭੈਰੋ ਸਿੰਘ ਸ਼ੇਖਾਵਤ ਰਾਜਪੂਤ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੇ ਰੋਸ ਪ੍ਰਦਰਸਨ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਗਏ ਸਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਸ ਪ੍ਰਤੀ ਆਪਣੀ ਨਾਰਾਜ਼ਗੀ ਵੀ ਜ਼ਾਹਰ ਕੀਤੀ ਸੀ।
ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੀ ਰਾਜਨੀਤੀ 'ਤੇ ਨਜ਼ਰ ਰੱਖਣ ਵਾਲਿਆਂ ਅਨੁਸਾਰ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਹਰੀਦੇਵ ਜੋਸ਼ੀ ਦਾ ਮੰਨਣਾ ਸੀ ਕਿ ਸਤੀ ਪ੍ਰਥਾ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪਰਿਵਾਰ ਨੂੰ ਸੰਸਕਾਰ ਕਰਨ ਤੋਂ ਨਹੀਂ ਰੋਕਿਆ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ।
ਰਾਜ ਦੇ ਗ੍ਰਹਿ ਮੰਤਰੀ ਗੁਲਾਬ ਸਿੰਘ ਸ਼ਕਤੀਵਤ ਨੇ ਪੂਰੇ ਘਟਨਾਕ੍ਰਮ ਨੂੰ ਧਾਰਮਿਕ ਮਾਮਲਾ ਦੱਸਿਆ ਅਤੇ ਇਸ ਵਿੱਚ ਦਖਲ ਦੇਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।
ਜੋਸ਼ੀ ਦਾ ਮੰਨਣਾ ਸੀ ਕਿ ਅਜਿਹਾ ਕਰਨ ਨਾਲ ਰਾਜਪੂਤ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਕਾਂਗਰਸ ਪ੍ਰਤੀ ਗੁੱਸਾ ਵਧੇਗਾ। ਇਹ ਸਿਆਸੀ ਅਤੇ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨਿਕ ਨਜ਼ਰੀਏ ਤੋਂ ਉਚਿਤ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗਾ। ਇਸ ਲਈ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਨੂੰ ਕਾਨੂੰਨੀ ਕਾਰਵਾਈ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਪਰਿਵਾਰ ਨੂੰ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਰਸਮਾਂ ਹਿੰਦੂ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਅਤੇ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਰੁਕਾਵਟ ਦੇ ਕਰਨ ਦੀ ਇਜਾਜ਼ਤ ਦਿੱਤੀ ਜਾਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ।
ਤਤਕਾਲੀ ਕੇਂਦਰੀ ਗ੍ਰਹਿ ਮੰਤਰੀ ਬੂਟਾ ਸਿੰਘ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ ਕਿ ਸਰਕਾਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਮਾਜਿਕ ਰਸਮਾਂ ਨੂੰ ਤੁਰੰਤ ਪ੍ਰਭਾਵ ਤੋਂ ਰੋਕੇ। ਜਦੋਂ ਜੋਸ਼ੀ ਨੇ ਬੂਟਾ ਸਿੰਘ ਦੀ ਸਲਾਹ ਨੂੰ ਮੰਨਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਤਾਂ ਵਿਵਾਦ ਵਧ ਗਿਆ ਅਤੇ ਜੋਸ਼ੀ ਦੀਆਂ ਸ਼ਿਕਾਇਤਾਂ ਤਤਕਾਲੀ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਰਾਜੀਵ ਗਾਂਧੀ ਨੂੰ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ। ਰਾਜੀਵ ਗਾਂਧੀ ਵੀ ਹਰੀਦੇਵ ਜੋਸ਼ੀ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਨਾਰਾਜ਼ ਹੋ ਗਏ।
ਕੇਂਦਰ ਦੇ ਦਬਾਅ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਬਣਿਆ ਕਾਨੂੰਨ
ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਸਤੀ ਪ੍ਰਥਾ ਦੇ ਸਮਰਥਕਾਂ ਅਤੇ ਸਰਕਾਰ ਵਿਚਕਾਰ ਟਕਰਾਅ ਜਾਰੀ ਰਿਹਾ ਅਤੇ ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਸਤੀ ਪ੍ਰਥਾ ਦੇ ਵਿਰੋਧੀਆਂ ਅਤੇ ਕੇਂਦਰੀ ਗ੍ਰਹਿ ਮੰਤਰੀ ਬੂਟਾ ਸਿੰਘ ਦੇ ਭਾਰੀ ਦਬਾਅ ਤੋਂ ਬਾਅਦ 3 ਜਨਵਰੀ 1988 ਨੂੰ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਸਤੀ ਰੋਕੂ ਕਾਨੂੰਨ ਲਾਗੂ ਹੋ ਗਿਆ।
ਪਰ 1988 'ਚ ਰੂਪਕੰਵਰ ਦੇ ਸਤੀ ਹੋਣ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਬਰਸੀ 'ਤੇ ਜਦੋਂ ਦਿਵਰਾਲਾ ਦੇ ਸ਼ਮਸ਼ਾਨਘਾਟ 'ਚ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਹਾਜ਼ਰੀ 'ਚ ਰੂਪਕੰਵਰ ਦਾ ਚੁਨਰੀ ਮਹਾਉਤਸਵ ਕਰਵਾਇਆ ਗਿਆ ਤਾਂ ਇਹ ਕਿੱਸਾ ਇਕ ਵਾਰ ਫਿਰ ਦੇਸ਼ ਅਤੇ ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਮੀਡੀਆ ਦੀਆਂ ਸੁਰਖੀਆਂ 'ਚ ਰਿਹਾ।
ਜੋਸ਼ੀ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਇਸ ਸਮਾਰੋਹ ਨੂੰ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਗੜਬੜੀ ਦੇ ਪੁਲਿਸ ਕੰਟਰੋਲ ਹੇਠ ਹੋਣ ਦਿੱਤਾ।
ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਜੋਸ਼ੀ ਦੀਆਂ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਪ੍ਰਤੀ ਹਮਦਰਦੀ ਰੱਖਣ ਵਾਲੇ ਪੁਰਾਣੇ ਪੱਤਰਕਾਰ ਸੀਤਾਰਾਮ ਝਲਾਨੀ ਨੇ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦਾ ਵਿਸਥਾਰ ਨਾਲ ਹਵਾਲਾ ਦਿੰਦੇ ਹੋਏ ਕਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਜੋਸ਼ੀ ਕਾਂਗਰਸ ਸੰਗਠਨ ਤੋਂ ਚਿੰਤਤ ਸਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਡਰ ਸੀ ਕਿ ਰੂਪਕੰਵਰ ਸਤੀ ਮਾਮਲੇ 'ਚ ਸਤੀ ਹੋ ਜਾਣ। ਕਾਂਗਰਸ ਨੂੰ ਆਕਰਸ਼ਿਤ ਕਰਨ ਲਈ ਰਾਜਪੂਤ ਭਾਈਚਾਰੇ ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਤਬਾਹ ਕਰਨਾ ਪਿਆ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਵੀ ਅਜਿਹਾ ਹੀ ਹੋਇਆ।
ਰਾਜਸਥਾਨ ਦੀ ਰਾਜਨੀਤੀ ਵਿੱਚ ਵੋਟਾਂ ਦੇ ਹਿਸਾਬ ਨਾਲ ਇਹ ਬਹੁਤ ਨਾਜ਼ੁਕ ਮਾਮਲਾ ਸੀ।
ਪਰ ਹੱਦ ਹੋ ਗਈ ਜਦੋਂ ਰਾਜਪੂਤ ਭਾਈਚਾਰੇ ਨੇ ਜੈਪੁਰ ਦੀਆਂ ਸੜਕਾਂ 'ਤੇ ਨੰਗੀਆਂ ਤਲਵਾਰਾਂ ਨਾਲ ਜਲੂਸ ਕੱਢਿਆ।
ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਜੋਸ਼ੀ ਨੇ ਪੁਲਿਸ ਡਾਇਰੈਕਟਰ ਜਨਰਲ ਨੂੰ ਨੰਗੀਆਂ ਤਲਵਾਰਾਂ ਲੈ ਕੇ ਜਲੂਸ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਵਿਘਨ ਨਾ ਪਾਉਣ ਦੇ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤੇ, ਜਦਕਿ ਕੇਂਦਰੀ ਗ੍ਰਹਿ ਮੰਤਰੀ ਬੂਟਾ ਸਿੰਘ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ ਕਿ ਜਲੂਸ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਲਈ ਫ਼ੌਜ ਬੁਲਾਉਣ ਦੀ ਲੋੜ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਵੀ ਬੁਲਾਇਆ ਜਾਵੇ।
ਦਿਵਾਰਲਾ ਸਤੀ ਕਾਂਡ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਲੋਕ ਸਭਾ 'ਚ ਭਾਰੀ ਰੋਸ ਪਾਇਆ ਗਿਆ ਅਤੇ ਕਾਂਗਰਸ ਦੀ ਭਾਰੀ ਆਲੋਚਨਾ ਕੀਤੀ ਗਈ। ਕਾਂਗਰਸ ਦੇ ਆਪਣੇ ਵਿਧਾਇਕ ਅਤੇ ਸਾਬਕਾ ਮੰਤਰੀ ਨਰਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਭਾਟੀ ਨੇ ਸਤੀ ਦੇ ਮੁੱਦੇ 'ਤੇ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ 'ਚ ਜੋਸ਼ੀ ਸਰਕਾਰ 'ਤੇ ਜੰਮ ਕੇ ਹਮਲਾ ਬੋਲਿਆ।
ਉਸ ਸਮੇਂ ਕਈ ਮਹਿਲਾ ਸੰਗਠਨਾਂ ਨੇ ਚੁਨਰੀ ਮਹਾਉਤਸਵ ਨੂੰ ਸਤੀ ਪ੍ਰਥਾ ਦੀ ਵਡਿਆਈ ਦੱਸਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਉਹ ਇਸ ਦੇ ਵਿਰੋਧ 'ਚ ਉਤਰ ਆਈਆਂ ਸਨ।
ਹਾਈ ਕੋਰਟ ਦੀ ਪਾਬੰਦੀ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਚੁਨਰੀ ਮਹਾਉਤਸਵ ਹੋਇਆ
ਸਮਾਜਿਕ ਕਾਰਕੁਨਾਂ ਅਤੇ ਵਕੀਲਾਂ ਨੇ ਇਸ ਮਹਾਉਤਸਵ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਲਈ ਰਾਜਸਥਾਨ ਹਾਈ ਕੋਰਟ ਦੇ ਤਤਕਾਲੀ ਚੀਫ਼ ਜਸਟਿਸ ਜੇਐਸ ਵਰਮਾ ਨੂੰ ਪੱਤਰ ਲਿਖਿਆ ਸੀ।
15 ਸਤੰਬਰ ਨੂੰ ਜਸਟਿਸ ਵਰਮਾ ਨੇ ਪੱਤਰ ਨੂੰ ਹੀ ਜਨਹਿੱਤ ਪਟੀਸ਼ਨ ਮੰਨਦਿਆਂ ਸਮਾਗਮ ’ਤੇ ਪਾਬੰਦੀ ਲਾ ਦਿੱਤੀ ਸੀ। ਹਾਈਕੋਰਟ ਨੇ ਚੁਨਰੀ ਮਹਾਉਤਸਵ ਨੂੰ ਸਤੀ ਪ੍ਰਥਾ ਦੀ ਵਡਿਆਈ ਮੰਨਦਿਆਂ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਇਹ ਤਿਉਹਾਰ ਕਿਸੇ ਵੀ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ ਨਾ ਮਨਾਇਆ ਜਾਵੇ।
ਪਾਬੰਦੀ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ 15 ਸਤੰਬਰ ਦੀ ਰਾਤ ਤੋਂ ਹੀ ਪਿੰਡ ਦਿਵਾਰਲਾ ਵਿੱਚ ਲੋਕ ਇਕੱਠੇ ਹੋਣੇ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਏ। ਚੁਨਰੀ ਮਹਾਉਤਸਵ ਮੌਕੇ ਬਾਹਰੋਂ ਵੀ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਲੋਕ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਇਕੱਠੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਰੂਪਕੰਵਰ ਸਤੀ ਕਾਂਡ ਨੇ ਰਾਜਸਥਾਨ ਦੀ ਕਾਂਗਰਸ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਸਾਖ ਨੂੰ ਢਾਹ ਲਾਈ ਸੀ ਅਤੇ ਦੇਸ਼ ਭਰ ਵਿੱਚ ਇਸ ਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਹੋਈ ਸੀ।
ਤਤਕਾਲੀ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਹਰੀਦੇਵ ਜੋਸ਼ੀ ਨੇ ਗ੍ਰਹਿ ਮੰਤਰੀ ਗੁਲਾਬ ਸਿੰਘ ਸ਼ਕਤੀਵਤ ਦੀ ਪ੍ਰਧਾਨਗੀ ਹੇਠ ਇੱਕ ਕਮੇਟੀ ਬਣਾਈ ਸੀ। 1 ਅਕਤੂਬਰ 1987 ਨੂੰ ਸੂਬਾ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਸਤੀ ਪ੍ਰਥਾ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਅਤੇ ਇਸ ਦੀ ਵਡਿਆਈ ਕਰਨ ਲਈ ਆਰਡੀਨੈਂਸ ਲਿਆਂਦਾ ਸੀ।
ਮੀਡਿਆ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਮੁਤਬਿਕ ਇਹ ਕਾਨੂੰਨ ਔਰਤਾਂ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦੇ ਦਬਾਅ ਕਾਰਨ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ।
ਆਰਡੀਨੈਂਸ ਤਹਿਤ ਸਿੱਧੇ ਜਾਂ ਅਸਿੱਧੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਵਿਧਵਾ ਨੂੰ ਸਤੀ ਹੋਣ ਲਈ ਉਕਸਾਉਣ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਮੌਤ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਜਾਂ ਉਮਰ ਕੈਦ ਅਤੇ ਅਜਿਹੇ ਮਾਮਲਿਆਂ ਨੂੰ ਵਡਿਆਉਣ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ 7 ਸਾਲ ਦੀ ਕੈਦ ਅਤੇ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ 30,000 ਰੁਪਏ ਜੁਰਮਾਨੇ ਦੀ ਵਿਵਸਥਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ।
ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਰਾਜਸਥਾਨ ਸਰਕਾਰ ਨੇ 1987 ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਕਾਨੂੰਨ ਬਣਾਇਆ, ਜੋ ਜਨਵਰੀ 1988 ਵਿੱਚ ਲਾਗੂ ਹੋਇਆ।
ਰੂਪਕੰਵਰ ਕੌਣ ਸੀ?
ਮੀਡੀਆ ਅਤੇ ਪੁਲਿਸ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਵਿੱਚ ਇਹ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਰੂਪਕੰਵਰ ਆਪਣੀ ਮਰਜ਼ੀ ਨਾਲ ਸਤੀ ਹੋਈ ਸੀ। ਉਸ ਦਾ ਸੱਤ ਮਹੀਨੇ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਮਾਲ ਸਿੰਘ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਹੋਇਆ ਸੀ।
ਮਾਲ ਸਿੰਘ ਬੀ.ਐਸ.ਸੀ ਦਾ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਸੀ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਪਰਿਵਾਰ ਨਾਲ ਦਿਵਰਾਲਾ ਵਿਖੇ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ। ਪਰ ਹੈਰਾਨੀ ਦੀ ਗੱਲ ਇਹ ਰਹੀ ਕਿ ਇਹ ਘਟਨਾ ਇੱਕ ਅਧਿਆਪਕ ਦੇ ਘਰ ਵਾਪਰੀ। ਰੂਪਕੰਵਰ ਦਾ ਸਹੁਰਾ ਅਧਿਆਪਕ ਸੀ।
ਰੂਪਕੰਵਰ ਕੋਈ ਅਨਪੜ੍ਹ ਕੁੜੀ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਮੈਟ੍ਰਿਕ ਤੱਕ ਦੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਟਰਾਂਸਪੋਰਟ ਨਗਰ, ਜੈਪੁਰ ਦੇ ਇੱਕ ਪ੍ਰਾਈਵੇਟ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਕੀਤੀ। ਉਹ ਕਿਸੇ ਵੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕੱਟੜਪੰਥੀ ਨਹੀਂ ਜਾਪਦੀ ਸੀ ਅਤੇ ਕੋਈ ਸੋਚ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸਕਦਾ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਅਜਿਹਾ ਕੰਮ ਕਰ ਸਕਦੀ ਹੈ।
ਉਸ ਦੇ ਵਿਆਹ ਦੀਆਂ ਤਸਵੀਰਾਂ ਵਿੱਚ ਰੂਪਕੰਵਰ ਰਵਾਇਤੀ ਪਰਦੇ ਦੀ ਬਜਾਏ ਬਿਨਾਂ ਪਰਦੇ ਦੇ ਨਜ਼ਰ ਆ ਰਹੀ ਹੈ। ਪਰ ਪਿੰਡ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਮੰਨਣਾ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਹਰ ਰੋਜ਼ ਚਾਰ ਘੰਟੇ ਸਤੀ ਦੇਵੀ ਦੀ ਪੂਜਾ ਕਰਦੀ ਸੀ। ਉਹ ਗੀਤਾ ਪੜ੍ਹਦੀ ਸੀ। ਉਹ ਹਨੂੰਮਾਨ ਚਾਲੀਸਾ ਦਾ ਪਾਠ ਕਰਦੀ ਸੀ ਅਤੇ ਮੰਤਰਾਂ ਦਾ ਜਾਪ ਕਰਦੀ ਸੀ। ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਖੁਸ਼ੀ ਨਾਲ ਸਤੀ ਹੋ ਗਈ।
ਮੀਡਿਆ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਮੁਤਬਿਕ ਚੁਨਰੀ ਮਹੋਤਸਵ ਵਿੱਚ ਰੂਪਕੰਵਰ ਦੇ ਪਿਤਾ ਬਲ ਸਿੰਘ ਰਾਠੌਰ ਨੇ ਵੀ ਸ਼ਿਰਕਤ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਉਸ ਦਿਨ ਦੇਸ਼ ਭਰ ਤੋਂ ਦੋ ਲੱਖ ਦੇ ਕਰੀਬ ਲੋਕ ਸਤੀ ਸਥਾਨ 'ਤੇ ਆਏ ਸਨ। ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਚੁਨਰੀ ਦੀ ਰਸਮ ਦਾ ਆਯੋਜਨ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਲਗਭਗ ਪੰਜ ਲੱਖ ਲੋਕ ਆ ਚੁੱਕੇ ਸਨ।
ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਰੂਪਕੰਵਰ ਦੇ ਸਹੁਰੇ ਸੁਮੇਰ ਸਿੰਘ, ਉਸ ਦੇ ਭਰਾ ਮੰਗੇਸ਼ ਸਿੰਘ, ਉਸ ਦੇ ਮ੍ਰਿਤਕ ਪਤੀ ਦੇ 10 ਸਾਲਾ ਭਰਾ ਭੁਪਿੰਦਰ ਸਿੰਘ, ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਮਰਦਾਂ ਦੇ ਸਿਰ ਮੁੰਨਣ ਵਾਲੇ ਨਾਈ ਬੰਸੀਧਰ ਅਤੇ ਅੰਤਿਮ ਸੰਸਕਾਰ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਪੁਜਾਰੀ ਬਾਬੂ ਲਾਲ ਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰ ਕਰ ਲਿਆ ਸੀ।
ਪਰ ਬਾਅਦ 'ਚ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਸਾਰੇ ਛੁੱਟਦੇ ਰਹੇ ਅਤੇ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਹੁਕਮਾਂ ’ਤੇ ਨਾ ਤਾਂ ਅਦਾਲਤਾਂ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਢੁੱਕਵੀਂ ਪੇਸ਼ੀ ਹੋਈ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਸਰਕਾਰੀ ਵਕੀਲਾਂ ਨੇ ਅਦਾਲਤਾਂ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਸਜ਼ਾ ਦਿਵਾਉਣ ਲਈ ਕੋਈ ਉਪਰਾਲਾ ਕੀਤਾ ?